Rabini w Białowieży

Najdawniejszym rabinem, którego ślad udało się znaleźć jest Jakub Mejer Halperin. Wzmianka o nim znajduje się w Księdze Pamięci Sokółki, gdzie wspomniany jest jako teść rabina Jossele z Zabłudowa. Z tekstu wynika, że Jakub Mejer Halperin był rabinem w Białowieży (Gubernia grodzieńska) i Woranawie (wtedy Gubernia wileńska, dziś grodzieńska), w czasie kiedy Jossele był rabinem w Sokółce czyli przed 1856 rokiem. [1] W tekście poświęconym Jałówce (Gubernia Grodzieńska) w Encyclopedia of Jewish Communities in Poland, Jakub Mejer Halperin pojawia się jako następca rabina Mejera, głowy kahału w Jałówce na początku XIX wieku, z dopiskiem, że przeniósł się potem do Woranawy. [2] Było częstą praktyką w tamtym okresie, że mniejsze społeczności żydowskie miały rabinów dojeżdżających z innych miejscowości. W ten sposób jedna osoba mogła pełnić funkcję rabina dla kilku społeczności na raz lub po kolei. W Białowieży nazwisko Halperin jest notowane również w kolejnych latach XIX i XX wieku, co sugeruje, że Jakow Meyer mógł mieszkać w Białowieży przynajmniej przez pewien czas, na tyle długo, by osiadła tam jego rodzina - rodzeństwo lub własne dzieci. Wiadomo bowiem, że przed II wojną w Białowieży mieszkała rodzina o nazwisku Halperin/Galperin/Galpern- rodzeństwo Abraham i Cila zginęli wraz z rodzinami podczas Zagłady [3], przeżyła na emigracji w Izraelu ich siostra Yaffa (Szejna) Halperin Kartzinel oraz w Rosji brat Lazar Halperin. Potomkowie tych Halperinów, nie wiedzą niestety nic o rabinie Halperinie [4].

O drugim białowieskim rabinie, wiadomo trochę więcej, ale dane z różnych źródeł nie zawsze się zgadzają. Rabin Kopel Kahana, podpisujący się także jako rabin K. Kagan według Encyclopaedia Judaica był badaczem i znawcą prawa żydowskiego, rzymskiego i angielskiego. Urodził się w 1895 roku w Ejszyszkach (przed wojną - okręg Lida, Polska, dziś Litwa), studiował w litewskich jesziwach i pełnił funkcję rabina w Białowieży i Różanach (powiat prużański, Gubernia Grodzieńska). [5] Wyjechał do Londynu w latach 30. XX wieku, jak podaje The Palgrave Dictionary of Anglo-Jewish History [7], lub przed samą wojną, jak pisze Rabbi Raymond Apple [6], na studia prawnicze w Cambridge, dzięki czemu przeżył wojnę.

Z archiwów Yad Vashem wiadomo, że w Białowieży została i zginęła w Zagładzie jego żona Sosza (Sara) [8], która pochodziła z Kobrynia, z rodziny Szmojszów. Jej ojciec Michael Szmojsz był znanym rabinem w Kobryniu, także jej wuj i brat byli rabinami, a siostra, podobnie jak Sosza była żoną rabina. W Księdze Pamięci Kobrynia, w rozdziale poświęconym ojcu Soszy, rabinowi Michaelowi Smojszowi pojawia się wzmianka, że jego zięć, rabin Kopel Kahana jest sławnym uczonym, absolwentem jesziwy Beit Icchak i głową Sądu Rabinicznego w "Yalovitch" [9; 10], nie wiadomo jednak o jaką miejscowość chodzi. Gdyby na początku była litera "B" mogła by to być jedna z wersji zapisu słowa Białowieża - Byalovitch, miejscowości Yalovitch mimo prób różnego zapisu nie udało się odnaleźć. W archiwach brytyjskich znajduje się świadectwo naturalizacji rabina i wykładowcy Kopel Kahana Kagan. Wydaje się nieprawdopodobne żeby inny uczony i rabin o takim samym podwójnym nazwisku w tym samym czasie emigrował z Polski do Wielkiej Brytanii. Chodzi więc zapewne o tego samego rabina, jednak część danych odbiega od tych wyżej opisanych. Dokument podaje datę urodzenia 15 maja 1892 a nie 1895, narodowość polską, a miejsce urodzenia Kiszyski a nie Ejszyszki [11]. Nie udało się ustalić istnienia miejscowości o tej nazwie. W dokumencie widnieje też inne imię żony - Ada a nie Sosza, jednak dokument pochodzi z 1949 roku, istnieje więc możliwość, że rabin ożenił się powtórnie. Dokument podaje dodatkowo imiona rodziców: Leah i Judel. Takie same imiona rodziców rabina o takim samym nazwisku i imieniu Kopel Kahana Kagan podaje Jenny Marin, mieszająca w Kapsztadzie w Republice Południowej Afryki, krewna rabina, przy czym jako miejsce urodzenia podaje Kupiszki (lit. Kupiskies, jid. Kupishok, okręg Poniewież, obecnie Litwa). W Kapsztadzie żyje duża grupa potomków Żydów z Kupiszek, którzy emigrowali tu od końca XIX wieku [14]. Z przekazu rodziny z Kapsztadu wynika, że matka rabina Kopel Kahany, Lea miała nazwisko panieńskie Kagan. Tłumaczyłoby to być może używanie przez rabina podwójnego nazwiska Kahana/Kagan. Według rodziny z Kupiszek, Lea i Judel Kahana mieli poza Kopelem jeszcze dwie córki: Nechamę Kahan, Raję Witz i syna Dawida (Dovida) Falke Kahan. Nic nie wiadomo o przodkach ojca naszego rabina, Judela, natomiast gałąź rodziny matki Kopela sięga wiele pokoleń wstecz [12]. Jenny Marin, pamięta, że babcia wspominała o wizycie rabina Kopel Kahany w Kapsztadzie, który przyjechał tam zbierać pieniądze na wsparcie społeczności w Kupiszkach. Jenny Marin nic nie wiedziała o losie rabina i jego pobycie w Wielkiej Brytanii. Może to znaczyć, że Kopel przyjechał zbierać pieniądze od społeczności Kupiszek w Afryce jeszcze z terenu Polski, nie wiadomo czy z Białowieży, czy z innego miejsca, gdzie studiował w słynnych litewskich jesziwach. Inny krewny Jenny Marin pamięta też, że kiedy był dzieckiem, rabbi Kopel Kahana (Kagan) przemawiał w Kapsztadzie [13].

Potwierdzeniem, że Kopel Kahana był rabinem w Białowieży, a zarazem dowodem na to, że Białowieża w ogóle miała rabina jest m.in. list z 1930 roku pisany w jidysz przez rabina Kopel Kahana do rabina Woodridge, na którym widnieje podwójna pieczątka - po angielsku i w jidysz: Rabbi Kopel Kagan Białowieża Poland

Z listu wynika, że był pisany podczas pobytu w Nowym Jorku. Rzeczywiście w Muzeum Ellis Island [28] znajduje się lista pasażerów statku Berengari, który wypłynął z portu Cherbourg we Francji 26 lutego 1930 i dotarł do Nowego Jorku 4 marca 1930, na której jest nazwisko Kopel Kagan. Z dokumentu możemy wyczytać bardzo szczegółowe dane:

Kopel Kahana urodzony w 1892 roku w miejscowości Olszyszki, w Polsce, lat 38, narodowość polska, rasa żydowska, jest rabinem, na stałe mieszka w Białowieży (zapisanej "Bialowicz") na ulicy Stoczek razem z żoną (mało czytelny zapis, być może Kahan Rosla), posługuję się językiem żydowskim w mowie i piśmie, wzrost 5 stóp (152 cm), oczy szare, włosy i cera oznaczone skrótem "fr." (być może angielskie "fair" - "jasne"), kondycja fizyczna i psychiczna dobre. Wizę półroczną o numerze 1122 Kagan otrzymał 25.12.1929, na Ellis Island otrzymał zezwolenie na pobyt do 20.04.1931.

Wcześniej Kagan nie był w USA, a przyjechał z wizytą czasową do znajomego, pana Tendlera (imię chrześcijańskie nie znane), zamieszkałego w Nowym Jorku na 147 Essex Str. [24] Niestety dane nie wyjaśniają nam miejsca urodzenia rabina. Miejscowość Olszyszki, podobnie jak Kiszyski zapisane w świadectwie naturalizacji, nie istnieją. Tak samo, w dokumencie poznajemy trzecią wersję imienia żony - Rozla (czyli prawdopodobnie Roza) obok poprzednich Sosza i Ada.

Nie wiadomo na jak długo Kahana wrócił do Białowieży po pobycie w Nowym Jorku i czy ta wizyta miała wpływ na jego wyjazd do Cambridge.

Po ukończeniu studiów w Cambridge w latach 1946-1968 Kopel Kahana był wykładowcą prawa i Talmudu w Jews's College w Londynie (obecnie High School of Jewish Studies), gdzie "wychował nowe pokolenie angielskich rabinów zafascynowanych jego nauką" [5]. W latach 60. był też dojeżdżającym profesorem Talmudu i studiów pokrewnych na Uniwersytecie Bar-Ilan w Negev w Izraelu. Wśród jego publikacji są: "Three Great Systems of Jurisprudence" (1955), "The Case for Jewish Civil Law in the Jewish State" (1960), "The Theory of Marriage in Jewish Law" (1966), "Personal Status in Jewish Law". Pod nazwiskiem K. Kagan publikował artykuły w kilku czołowych amerykańskich i angielskich magazynach prawniczych. Wszystkie noty biograficzne dotyczące rabina Kopel Kahany ukazują go zarówno jako wielkiego uczonego, jak i świetnego nauczyciela i mówcę o dużej charyzmie. W Encyclopedia Judaica znajdujemy: "Kahana reprezentuje rzadki typ litewskiego Gaona [wybitnego uczonego], znawcę nowoczesnych studiów prawniczych, w które wniósł znaczący wkład". [5] Rabin Tovia Preschel, który sam był uznawany za znawcę Talmudu, pisze o spotkaniu z Kopel Kahaną w latach 40. w domu rabina Abby Bornsteina w Londynie, gdzie Kahana "zaprezentował swoją niezwykła talmudyczną erudycję" poprzez zabawę z igłą. Jedna osoba wbijała igłę w stronę Talmudu, a Kahana potrafił podać słowo, którego dotykało jej ostrze przebite przez plik wielu stron. [17] Elazar Kalman Tiefenbrun (któremu poświęcony jest tekst Preschela wspominający Kahanę), znany malarz chasydzki, który specjalizował się w portretach wybitnych rabinów, namalował również portret rabina Kopel Kahany (zdjęcie portretu). Tifenbrun starał się w portretach nie tylko odzwierciedlić wygląd malowanych osób, ale też ich duchową i moralną siłę. Jego portrety wiszą w wielu żydowskich domach i instytucjach w wielu krajach i były wielokrotnie publikowane w gazetach i czasopismach. [17]

Pochwalny tekst na cześć rabina Kopel Kahana z okazji jego przejścia na emeryturę, napisał też w 1970 roku Rabin Raymond Apple [6]. Pisze tam między innymi:"Mistrz prawoznawstwa i żydowski mędrzec - spotykają się i łączą harmonijnie, dając wyjątkową osobowość, poważaną przez prawników i szanowaną przez rabinów na całym świecie".

Wiadomo, że po przejściu na emeryturę w 1968 roku, rabin Kahana wyjechał do Izraela, nie wiadomo jednak na jak długo. [18]

Rabin Kopel Kahana Kagan zmarł w 1978 roku. Kronika Żydowska odnotowała ten fakt 21 lipca 1978: "Rabin Kopel Kahana, wybitny talmudysta, który był światowym autorytetem w zakresie Halachy [prawa żydowskiego], zmarł w ubiegły piątek w Bournemouth" [19]

Rabina wspominają też mieszkańcy Białowieży. Nie wiemy, czy chodzi o Kopel Kahanę czy o rabina, który być może go zastąpił, kiedy Kopel wyjechał do Cambridge. Wspominający rabina, mieszkańcy sięgają pamięcią do lat wojennych i ostatnich lat przed wojną, wspominają zatem za pewne tego samego i zarazem ostatniego rabina Białowieży. Niestety nikt nie pamięta imienia ani nazwiska. Zinaida Buszko (rocznik 1928) mówi: "Rabin, pamiętam, chodził taki, z brodą. Już nie młody, może 40, może więcej lat" [14]. Jan Sawicki (rocznik 1929) mówi: "Rabina pamiętam tak tylko z wyglądu, ubrany w chałat, w wieku tak koło 60" [15]. Sawicki podaje więc wiek rabina o 20 lat starszy niż Buszko, jednak biorąc pod uwagę, że z perspektywy dzieci wszyscy dorośli są "starzy", trzeba zachować dystans do różnicy lat, które rozmówcy podają.

Ze wspomnienia Włodzimierz Dackiewicza dowiadujemy się, że rabin mieszkał niedaleko synagogi, wynajmował mieszkanie u Buszki na ulicy Stoczek, obecnej Waszkiewicza 108: "Rabin u kogo on żył? To akurat jest prawie po środku Białowieży, u Buszki wynajmował, na przeciwko Rapczuka. Ten Buszko stary, u którego rabin wynajmował mieszkanie, to się upodobnił do tego rabina - i brodę taką długą zapuścił i Biblię czytał. Ja na przeciw pracowałem w zawodzie krawieckim, u majstra Naumnika. Jak tak usiadł [Buszko] z tą Biblią w oknie i z brodą, to tak wyglądał jak ten rabin." [15; 16]